شهر داک | مرجع فایل های کاربردی دانشگاهی
حمیدرضا کریمی 
شهرداری تهران در یک دهه اخیر یکی از بزرگ‌ترین تحولات سازمانی را در تاریخ بوروکراسی کشور از سرگذرانده است. در واقع میتوان گفت مجموعة تحولات شهرداری تهران الگویی بسیار موفق از حکمرانی محلی را در تهران به نمایش گذاشت.
در این دوره، تحول نهادی به شکلی مطلوب در شهرداری تهران اتفاق افتاد و امروز شهرداری یکی از قوی‌ترین نهادهای اجتماعی و فرهنگی کشور هم هست. در واقع در دوره‌ای که سیاست‌مداران کشور در جهت خصوصی‌سازی و کاهش تعهدات اجتماعی دولت‌ها حرکت می‌کردند شهرداری تهران با درکی درست از مسائل کشور و با روحیه مسئولیت‌پذیری دینی در جهت تامین خدمات اجتماعی و فرهنگی مورد نیاز تهران قدم برداشت.
امروز بعد از یک دهه فعالیت در عرصه مدیریت شهری وقت آن رسیده است که مجموعة دستاوردهای این نهادِ فراگیر شناسایی و طبقه‌بندی شده و این تجربه موفق به شکل مستند در اختیار تمامی صاحب نظران ، مراکز عملی و نهادهای عمومی و رفاهی کشور قرار گیرد.
مجموعه حوزه‌های ماموریتی شهرداری و فعالیت‌ها و دستاوردهای دورة اخیر به حدی است که برای جمع‌بندی و انسجام بخشی آن‌ها نیاز به یک مدل مفهومی و حتی گفتمان جامع نیاز میباشد. به نظر می‌رسد با توجه به دغدغه‌های شهردار محترم تهران، مجموعه تحولات درون سازمان شهرداری و تغییرات بنیادین در حوزه سیاستگذاری این نهاد، عملکرد درخشان شهرداری در تمام حوزه‌های ماموریتی از عمران و توسعه زیرساخت‌ها تا رفاه و تامین خدمات فرهنگی-اجتماعی و با در نظر گرفتن مجموعة مسائل جاری و آتی شهر تهران در قالب گفتمان توسعه اجتماعی به خوبی می‌تواند چارچوبی جامع برای تنظیم گزارشی منسجم از فعالیت‌ها و تحولات یک دهة گذشته فراهم آورده و با نظام‌مند کردن هر چه بیشتر مجموعه عظیم فعالیت‌های شهرداری افقی روشن برای فعالیت‌های آتی فراهم آورد.
1-مدل توسعه اجتماعی در مدیریت شهری
مهمترین دستگاه نظری تبیین‌کننده و گفتمان‌ساز برای رویکرد اجتماعی در سازمانی مانند شهرداری تهران که در قالب نهادی اجتماعی فعالیت میکند، «توسعه اجتماعی» است. در این راستا مي‌بايست ضمن توجه به جامعه استفاده کننده از خدمات شهرداری (رويکردهای اجتماع محور) و توجه به ملزومات اسلامی، ملی و انقلابی جامعه ايران (ملزومات بومی و زمينهای) به دغدغه‌های ايده نوين الگوی اسلامی ـ ايرانی پيشرفت نيز پاسخ گفت.
اهداف توسعة اجتماعی بر اساس سازة جامع توسعه اجتماعی که قبلا مطالعات جامع آن انجام شده است عبارتند از: 1- امنیت اقتصادی-اجتماعی 2- تحقق همبستگی اجتماعی 3- برقراری عدالت اجتماعی 4- تحقق اخلاقگرایی و معنویت 5- تقویت و تحکیم ضمانتهای شفافیت 6- پیگیری توانمندسازی اجتماعی 7- تحقق آزادیهای سیاسی 8- بهبود وضعیت زنان 9- متناسبسازی ویژگیهای جمعیتی 10- توجه به وضعیت تنوع فرهنگی و اقلیتها 11- مزیتیابی شرایط جغرافیایی و زیستمحیطی
نکته مهم اینست که این شاخص‌هایِ جامع زماني مي‌توانند به خدمت توسعه اجتماعي در آيند كه پيش از آن زمينه مشاركت نهادینه آحاد مردم در فرايند توسعه فراهم شود. با اين نگاه بسترهاي تحقق مشاركت نهادمند، شامل جامعه مدني، شهروندي و مردمسالاری برجسته می‌شود.
بر این اساس مدل پیش رو الگویی بومی از توسعه شهری را فراهم میکند که با در نظر گرفتن مجموعه ارزش‌های دینی، انقلابی و ملی و در نظر گرفتن مواجهه رویکردهای مختلف معرفتی از معرفت دینی تا روشنفکری و علم تجربی شکل گرفته است. در این مدل مجموعه اقتضائات عینی شهر تهران، نظام مسائل اجتماعی و توزیع فضایی آن‌ها و البته پوشش کامل مجموعة عملکرد و تحولات شهرداری تهران در یک دهه اخیر هم در نظر گرفته شده است.
2- محورهای گفتمان توسعه اجتماعی و رابطه آن با عملکرد شهرداری تهران
بعد از مطالعه مدل‌های مختلف توسعه اجتماعی در جهان و همچنین بررسی مسائل اجتماعی شهر تهران و مجموعه اقدامات شهرداری در یک دهه گذشته مدل فوق مورد اجماع کارشناسان قرار گرفت. مدل توسعه اجتماعی پیشنهادی پنج محور مشارکت، کیفیت زندگی، سبک زندگی، عدالت و انسجام اجتماعی را در برمی‌گیرد. در ادامه بخش‌های فرعی هر یک از ابعاد و نسبت آن با عملکرد شهرداری تهران بررسی شده است.
1-1 ارتقای مشارکت اجتماعی
در حوزه مشارکت مجموعه اقدامات انجام شده برای توسعه مدیریت محلی، نهادسازی‌های متعدد از شورایارای تا سرای محله، مداخله‌های توسعه‌ای مشارکت محور در حوزه نوسازی بافتهای فرسوده و برنامه‌های اجتماع محور در حوزه آسیب‌های اجتماعی را در برمی‌گیرد. در واقع دهة گذشته دهة نهادینه شدن مشارکت شهروندی در حوزه امور شهری بوده است و بعد از توسعه زیرساخت‌ها توسعه برنامه‌های ارتقا مشارکت اجتماعی در دستور کار قرار دارد.
2-1 ارتقای کیفیت زندگی
ارتقا کیفیت زندگی یکی از مهمترین جهت‌گیری‌های مدیریت شهری در دهه گذشته بوده است. مجموعه عظیم توسعه زیرساخت‌ها در حوزه حمل و نقل عمومی از مترو تا اتوبوس‌های تندرو، سیاست‌های متنوع حوزه زیباسازی برای بهبود کیفیت محیط شهری، سیاست‌های حوزه خدمات شهری در حوزه حفظ کیفیت محیط شهر، سیاست‌های متنوع بازآفرینی و تجدید حیات شهری در محلات دچار افت، تامین خدمات اجتماعی متنوع برای تمام گروه‌های محروم از جمله سیاست‌های این حوزه هستند.
3-1 بهبود سبک زندگی
سبک زندگی، محور سیاست‌های فرهنگی شهرداری در یک دهة گذشته بوده است. عملکرد شهرداری در این حوزه در واقع مبین چرخشی بنیادین در سیاستگذاری فرهنگی است.
در این دوره سیاستگذاری فرهنگی از حوزه سیاست‌های تبلیغی به تحول در الگوی مصرف فرهنگی و پایدارسازی رفتار شهروندی تغییر کرد. در این دوره شهرداری به جای رویکردهای سلبی و یا تبلیغی رویکردی ایجابی را اتخاذ کرد.
در این بین، عطف توجه به بینش، نگرش و رفتار دینی شهروندان، از جایگاه ممتازی برخوردار بوده است. مدیریت شهر تهران چونان امّ‌القرای جهان اسلام، تقویت و احیای شعائر و آموزه‌های دینی را در اولویت خود قرار داده است. فرهنگ ديني و ارزش‌ها و باورهاي اسلامي، زمینه و شرط حیات طیبه قرآنی است و نقش این فرهنگ، در تاریخ معاصر ایران، به‌ویژه شکل‌دهی انقلاب اسلامی، بارز است.
گسترش فرهنگ ديني و نهادينه نمودن ارزش‌ها و باورهاي اسلامي لوازمی را در زمینه‌های مختلف فعالیت و سیاستگذاری فرهنگی به همراه داشته که مورد توجه شهرداری تهران قرار گرفته است. در همین راستا موارد ذیل مورد توجه قرار گرفته است:
توسعه و حمايت از فعاليت‌هاي فرهنگي و تبليغي؛ نظام‌دهي و هماهنگ‌سازی فعاليت‌ها و اقدامات دینی و فرهنگي؛ ارتقاي اثربخشي و افزايش كارآيي و خلاقيت در فعاليت‌هاي فرهنگي و تبليغي و توجه به مناسک و برنامه‌های مناسبتی و نهادهای دینی و مذهبی در این جهت؛ مقابله با تهاجم فرهنگي و جريان‌هاي انحرافي و عرفان‌های کاذب؛ و افزايش انگيزه و جلب مشاركت مردمی در برنامه‌هاي فرهنگي، با تمرکز بر فعالیت‌های نهادهای مذهبی؛ و برگزاری نمایشگاه‌ها و همایش‌های یاری‌رسان به تغییر و تقویت باورها ورفتارهای مذهبی شهروندان.
توسعه فرصت‌های فراغت و تولید و عرضه محصولات متنوع فرهنگی و اجرای برنامه‌های عمومی مشارکتی خصوصا در حوزه برنامه‌های آئیینی و مذهبی فصلی جدید در سیاستگذاری فرهنگی کشور گشود که نسبت به الگوهای قبلی کارآمدی بیشتری داشته است.
توسعه عظیم زیرساخت‌های فراغتی از پارک‌های عظیمی مثل بوستان ولایت، رود‌درة بوستان نهج‌البلاغه، دریاچه خلیج فارس تا مجموعه بوستان‌های محلی که با توسعه فضای سبز همراه بوده در کنار مجموعه برنامه‌های فرهنگی-فراغتی متنوع شهری، منطقه‌ای و محلی از جمله دستاوردهای شهرداری در این دوره است. بعنوان مثال میتوان به ایجاد باغموزههای متعدد در راستای گسترش فرهنگ ایرانی-اسلامی از جمله باغموزه قصر و باغموزه دفاع مقدس نام برد، همچنین آرامسازی بافتهای تاریخی نیز در راستای همین نگاه بوده است.
4-1 ارتقای سطح عدالت اجتماعی
عدالت از دیگر ارزش‌های انقلابی و دینی است که جایگاهی محوری در فعالیت‌های شهرداری تهران داشتهاست. شهرداری با رعایت عدالت در توزیع زیرساخت‌ها و با در پیشگرفتن سیاست کلان کاهش شکاف توفیقات زیادی در تامین عدالت توزیعی داشته است.
در این دوره علاوه بر مناطق محروم شهری، اقشار مختلف جامعه هم هدف سیاست‌های عادلانه بوده‌اند. فضاهای اختصاصی زنان مثل بوستان‌های بانوان، فضاهای ایمن برای کودکان، توجه ویژه به سالمندان در فضاهای شهری از دیگر تلاش‌های شهرداری برای خدمت‌رسانی عادلانه به تمام اقشار جامعه خصوصا بخش‌های محروم‌تر بوده است.
5-1تقویت انسجام اجتماعی
انسجام اجتماعی را شاید بتوان کلان‌ترین هدف شهرداری در یک دهة گذشته دانست. مجموعه برنامه‌های مناسبتی، فعالیت‌های تبلیغی و همچنین توجه ویژه به سرمایه اجتماعی و اعتماد را میتوان در این محور جای داد.
علاوه بر موارد ذکرشده یکی از مهمترین برنامه‌های اجتماعی شهرداری برای ارتقا انسجام اجتماعی توجه به گروه‌های طردشدة اجتماعی است. شهرداری پایداری ویژه‌ای در برنامه‌های مربوط به بازتوانی معتادان، بی‌خانمان‌ها و سایر آسیب‌دیدگان اجتماعی داشته و تلاش کرده با یادآوری تعهد جامعه به این گروه‌ها زمینه تقویت همبستگی را در جامعه فراهم کند.
مجموعه این توضیحات نشان می‌دهد که گفتمان توسعه اجتماعی ظرفیتی ویژه برای پوشش مجموعه تحولات، فعالیت‌ها و دستاوردهای مدیریت شهری تهران در یک دهة گذشته را دارد. علاوه بر این تمایز این رویکرد از گفتمان‌های توسعه اقتصادی و توسعه سیاسی واجد ظرفیت‌های تمایز بخشی است که می‌تواند در فضای سیاسی ایران سرمایة سیاسی قابل توجهی برای آقای قالیباف فراهم آورد.
3- اقدامات لازم برای تحقق توسعه اجتماعی در تهران
علاوه بر توضیح مدل توسعه اجتماعی و ظرفیت‌های آن برای ارائه گزارشی منسجم از عملکرد و خدمات شهرداری تهران در یک دهة گذشته در این بخش الزامات در پیش گرفتن این مدل بررسی شده است. در واقع محتوای این قسمت از گزارش بیشتر معطوف به اقدامات لازم برای تحقق این مدل توسعه اجتماعی در شهر تهران است.
| محورها | شاخص‌ها | اقدامات |
| مشارکت | مشارکت محوری | § توجه به خواستها و انتظارات شهروندان در برنامه‌ریزی و فعالیت‌ها § تسهیل سازوکارهای مشارکت و تقویت نهادهای شهری محلی § هم‌افزایی با نهادهای محلی و تقویت رابطه مدیریت شهری با این نهادها § سهیم کردن شهروندان در قدرت و امتیازات مدیریت شهری § مقابله با احساس بیگانگی و بی‌اعتمادی شهروندان نسبت به مدیریت شهری |
| پاسخ‌گویی | § پاسخ‌گویی صحیح به خواسته‌های شهروندان از مدیریت شهری § تقویت حس به رسمیت شناخته شدن در شهروندان از طرف مدیریت شهری § اولویت دادن به شهروندان و خواسته‌های آنان در روندهای اجرایی و اقدامات | |
| شفافیت | § مقابله با هر نوع فساد مالی و اداری § ایجاد اعتماد در شهروندان نسبت به حساس بودن مدیریت شهری در برابر فساد § زمینه‌سازی برای پیگیری شکایات آن‌ها در سطح محلی § شفافیت در عملکردها، گردش‌های مالی و گزارش‌دهی دوره‌ای |
| محور | شاخص‌ها | اقدامات |
| مشارکت | توجه به حقوق شهروندی | § پایبندی به حقوق شهروندان به عنوان نمایندگان آن ها در مدیریت شهری § توجه ویژه به وظایف مدیریت شهری در برابر شهروندان |
| § بازگرداندن حس عزت نفس به شهروندان با توجه به حقوق ضایع شده آنان (مخصوصا در پروژه‌های عمرانی) § مقاومت در برابر نقض حقوق شهری و شهروندی از طرف سایر شهروندان و نهادهای دولتی و غیردولتی § مقاومت صریح و آشکار در برابر نقض حقوق شهروندی در پروژه‌های عمرانی و ساخت و سازهای بخش خصوصی | ||
| سیاستگذاری محلی | § توجه به اولویت‌ها، مسایل و مشکلات شهری در سطح منطقه و ناحیه در تدوین اسناد راهبردی، تصویب بودجه، برنامه ریزی و اولویت‌بندی فعالیت‌ها § جمع‌آوری دوره‌ای اطلاعات درباره نیازها و فوریت‌های منطقه و نواحی و توجه به این اولویت‌ها در برنامه‌ریزی § بازخوانی مجدد برنامه‌های توسعه‌ای شهر بر مبنای نیازها و اولویت‌های منطقه § توجه ویژه به نواحی در سیاستگذاری منطقه و پرهیز از تمرکزگرایی |
| محور | شاخص‌ها | اقدامات |
| کیفیت زندگی | امکانات رفاهی | § تعمیق حس تعهد به بهبود کیفیت زندگی شهروندان به عنوان یکی از مهمترین رسالت‌های مدیریت شهری § توجه به بهره‌مندی تمامی نواحی از میانگین سرانه‌های رفاهی در منطقه و عدم تمرکز امکانات در برخی نواحی و مناطق § توزیع خدمات رفاهی بر مبنای نیازها، ظرفیتها و فوریت‌های نواحی و مناطق |
| امنیت | § رعایت تمامی موارد استاندارد مربوط به نور، دسترسی و ایمنی در تمامی محیط‌های شهری § ایمن‌سازی فضاهای بی‌دفاع با مداخله‌های محیطی § پیگیری خواسته‌های امنیتی شهروندان از نهادهای مسئول مثل نیروی انتظامی و انتقال این خواسته‌ها به نهادهایی از این دست § ایجاد آگاهی و حساسیت نسبت به جرایم شایع در هر محله یا ناحیه با همکاری نهاد پلیس و دادگستری § ایجاد آگاهی و حساسیت نسبت به آسیب‌های تهدید‌کننده کودکان با همکاری آموزش و پرورش و نهاد مسجد | |
| سلامت | § توجه ویژه به استانداردهای پاکیزگی و بهداشت محیط § توجه به سلامت روانی شهروندان و برگزاری دوره‌ها و نشست‌های مرتبط با این موضوع § شناسایی محورهای مخدوش‌کننده سلامت در محلات و نواحی، و برنامه‌ریزی برای مداخله در این حوزه‌ها |
| محور | شاخص‌ها | اقدامات |
| سبک زندگی | فعالیت‌های فراغتی | § ارتقا فرصت‌های گردشگری شهری در تهران خصوصا برای جوانان ساکن در شهر § ارتقا فرصت‌های ورزشی در شهر و تسهیل دسترسی همه اقشار به این مجموعه‌ها § ارتقا فرصت‌های سفر گروهی و خانوادگی برون‌شهری خصوصا برای اقشار محروم |
| سلامت و مدیریت بدن | § ایجاد آگاهی و حساسیت نسبت به پیامدهای رفتارهای شهروندان درحوزه سلامت با تاکید بر موارد ذیل: o جراحی‌های زیبایی o مصرف لوازم آرایشی o مصرف دخانیات o اعتیاد o رفتارهای پرخطر جنسی o بیماری‌های مزمن o چاقی o ترویج سبکهای غذایی ناسالم o بهداشت دهان و دندان | |
| رفتار زیستمحیطی | § افزایش آگاهی شهروندان و تغییر رفتار آن‌ها در حوزه تفکیک زباله و بازیافت § اصلاح الگوی مصرف در حوزه انرژی و آب § اصلاح الگوی مصرف در حوزه مواد غذایی و جلوگیزی از هدررفت و اسراف مواد غذایی |
| محور | شاخص‌ها | اقدامات |
| عدالتمحوری و محرومیتزدایی | مقابله با فقر شهری | § شناسایی محلات و نواحی کمتر توسعه‌یافته در هر منطقه و تلاش برای رساندن امکانات و خدمات شهری در این محلات به سطح میانگین منطقه § در نظر گرفتن سیاست‌های تبعیض مثبت برای مناطق کمتر برخوردار § ممانعت از تثبیت روندهای طرد اجتماعی در سطح محلات و نواحی و بازگرداندن مناطق رها شده به وضعیت عادی |
| مقابله با محرومیت اجتماعی | § توجه ویژه به اقشار و گروه‌های طرد شده، فاقد قدرت اعتراض و ناتوان از بیان خواسته‌ها و انتظارات در سطح منطقه § به رسمیت شناختن تمام شهروندان و تلاش برای احقاق حقوق شهروندی آن‌ها § ممانعت از تثبیت محرومیت در محلات و نواحی با مداخله‌های مستقیم و مشارکتی | |
| توزیع عادلانه فرصت‌ها | § تلاش در جهت توزیع عادلانه فرصت‌های فراغت، ورزش، آموزش، بهداشت و سلامت، خدمات شهری و … در تمامی محلات منطقه § پرهیز از تمرکز امکانات در مناطق بیشتر برخوردار § پرهیز از در اولویت قرار دادن انتظارات اقشار بیشتر برخوردار در منطقه و بی‌توجهی به خواسته‌ها و حقوق اقشار محروم |
| محور | شاخص‌ها | اقدامات |
| انسجام اجتماعی | افزایش سرمایه اجتماعی | § تقویت اعتماد شهروندان به مدیریت شهری با جلب مشارکت، توجه به خواسته و پیگیری اعتراضات آن‌ها خصوصا در برابر فساد و سوء استفاده از قدرت در نظام مدیریت شهری § شناسایی شبکه روابط اجتماعی در سطح منطقه و ارتباط با زیرشبکه‌های مهم از جمله شبکه‌های قومی، شبکه‌های مذهبی، شبکه‌های حرفه‌مندان و … |
| ایجاد وفاق و انسجام | § شناسایی عوامل مخدوش‌کننده همبستگی اجتماعی در سطح محلات و نواحی و مداخله برای کنترل ٱن‌ها § تقویت حس همدلی و همبستگی شهروندان در برنامه‌ها و فعالیت‌های آیینی و مناسبتی § مقابله با یاس اجتماعی در سطح محلات و نواحی با تلاش جهت رفع مسایل شهری و توجه به خواسته‌ها و انتظارات شهروندان § به رسمیت شناختن حقوق شهروندان، احترام به خواسته‌های آن‌ها و ایجاد رابطه متقابل میان مدیریت شهری و شهروندان | |
| مدیریت آسیب‌های اجتماعی | § شناسایی آسیب‌های اجتماعی محلات و نواحی § انجام اقدامات موثر برای کنترل آسیب‌ها در حوزه‌های آموزش و پیش‌گیری § هماهنگی با نهاد پلیس و سایر نهادهای رسمی متولی امنیت جهت رفع و کنترل موارد حاد آسیب‌های اجتماعی |
